He whakaahua rangatira

He kohinga whakaahua tēnei a ngā Māori i whakaahuatia e Carnell i waenga i ngā tau 1870 ki 1890. Hei whakatairanga i āna mahi whakaahua. Ko Hēni Materoa kei te taha mauī rawa.

Whakaahua: He kohinga whakaahua rangatira, 1870–1890 nā Samuel Carnell. Tohutoro: 1/4-022062-G Alexander Turnbull Library.

He kohinga whakaahua kiriāhua ō te iwi o Ngāti Kahungunu i whakaahuatia i te rau tau tekau mā iwa. Kua whakaraupapatia ki roto i tētahi taimana.

He wahine o te kainga, he māreikura o Te Tairāwhiti a Hēni Materoa Carroll. Ko ōna mahi, ko ōna whāinga me ōna wawata mō ōna uri whakaheke i puta i roto i te ngakau aroha ki ngā tāngata katoa. Hei tāpiritanga, tēnā torohē atu ki a mātou kohinga rauemi.

He momo wahine, he whakaahua rangatira

Ko Maungahaumi te maunga
Ko Waipāoa te awa
Ko Te Aitanga-a-Māhaki te iwi.

He rangatira whai mana a Hēni Materoa Carroll (c. 1852–1930). He rangatira kaha ia ki te ārai i tōna iwi, he wahine aroha ki te tangata, he wahine piri pono ki te Karauna, he wahine whai whakaaro hoki. Ko ēnei āhuatanga he momo whakaheke i tōna kōkā. Ko Riperata Kahutia tōna kōkā, he kaingārahu ihorei o Te Aitanga-a-Māhaki. Ka kawea e Riperata tōna take whenua ki Te Kōti Teitei ki Ingarangi, ā, ka whakamanatia taua take whenua. Nōna hoki te whenua e tū ana ki te tāone nui o Tūranga ināianei. Ko Mikaere Tūrangi tōna pāpā, he tino rangatira o Rongowhakaata. He hononga ōna ki ngā iwi mai i a Te Wairoa ki Waiapu. Eaoia ka heke mai ia i ngā kāwai rangatira o Te Tai Rāwhiti tonu.

Ka mārena a Hēni ki a Timi Kara (1857–1926) nō Ngāti Kahungunu. I pōtitia a Timi Kara ki te Pāremata hei mema mō Te Tai Rāwhiti i te tau 1887, ā, ka tū kē hei mema mō Waiapu i te tau 1893. Kāre a Hēni i whai i a ia ki Pōneke, ka noho kē ia ki Tūranga. He ahakoa, he rite tonu tōna manaaki i ngā mana tōrangapū, i ngā manuhiri whai mana, i tō rāua kāinga i Tūranga.

He maha ngā mahi i oti i a Hēni. Ehara i te hanga te mahi e mahia mai nei e ia. Ka noho ko ia tonu te tino kaioha atawhai o te iwi kāinga. Huhua tonu ngā kaupapa i takohatia e ia ki te whenua ki te moni hoki. Ka mahi moni ia hei tautoko i ngā hōia Māori o Te Hokowhitu-a Tū, hei whakatū hoki i tētahi whare ruruhau mō te hunga taitamariki. Ka pēnei hoki tana mahi i te wā o te urutā rewharewha o 1918, i taua tau hoki ka whakawhiwhia ia ki te tohu OBE.

Ka whakaahuatia hoki a Hēni e Samuel Carnell. Ki ētahi, he momo waka huia ngā kohikohinga whakaahua a Samuel Carnell. Ko ngā rau o te waka huia nei, he whakamaumaharatanga ki taua wā, ki te wā i tū ai a ngāi Māori ki te pari o te rua. I tērā wā, ko ngā tā moko katoa he haehae hōhonu i te kiri. He kōiwi manu tai ngā uhi o mua. Ko te moko te tohu whai mana o te tangata. Ka āta kite koe i tēnei whakaahua ngā tā moko o Hēni. Nā te parakena hū hoki tana moko kauae e miramira ana. Ka kite koe i ngā tā moko, he pānuitanga whakapapa.

Ka tīmata ngā mahi a Samuel Carnell i 1864 ki Ahuriri. I taua wā tonu he tokomaha ngā rangatira rongonui i taetae atu ki a ia, ko ētahi hoki i waitohu i Te Tiriti o Waitangi. Ko Te Hāpuku tērā, ko Mahi-kai tērā. He rite tonu tōna tari whakaahua ki tētahi huinga tūtakitanga ki ō tātau tīpuna. Ka pupū ake te pātai, he aha rātau i pērā ai? Nā te pai pea o āna whakaahua me te pai o ngā āhua o ngā Māori ki roto, ka taea e koe te kite ōna whanaungatanga ki ngā Māori. Tē kite i ngā tīpuna e tuohu ana, e kiri wera ana rānei. Engari kē ia he tū whakahīhī, he tū rangatira, kia kite ai te toa o ā rātau tū.

Tuhinga nā: Cellia Joe-Olsen

Manatārua: Turnbull Endowment Trust

Hei tāpiritanga

Tūhuratia ngā kohinga ō te Alexander Turnbull Library: Māori leaders Gisborne.

Nā Topic Explorer: Māori creators, leaders and heroes.

Nā Many Answers: Māori leaders and heroes.

Pīrangi te toha, tārua whakamahi rānei i tētahi ō a mātou whakaahua? Pānuitia ngā aratohu mō te whakamahi i ngā whakaahua ō te Alexander Turnbull Library.

Ngā hononga ki ngā Marautanga

Te Marautanga o Aotearoa

Tikanga ā-iwi:

  • Te whakaritenga pāpori me te ahurea

  • Te ao hurihuri.

Te Takanga o Te Wā (ngā hītori o Aotearoa):

  • Whakapapa.

New Zealand Curriculum

Social sciences concepts:

  • Identity, culture, and organisation

  • Continuity and change.

Aotearoa New Zealand’s histories:

  • Māori history is continuous

  • Relationships and connections between people.